Category: Bàn linh tinh

– Hà thủy trực Nam lưu – Chúng ngư tòng Bắc vịnh

(Nước sông chảy về phía Nam, cá bơi ngược lên phía Bắc)

Chỉ cần một mẻ lưới ở đây là tóm gọn cả lũ, sao lão ngư còn trực ngồi câu làm gì

– Hà thủy hữu tấn thoái – Chúng ngư hữu khứ hồi

(Nước sông có lúc lên xuống, cá bơi có lúc quay về)

Đánh một mẻ lớn cho sướng thân ta thì dễ rồi, nhưng để truyền cho ngàn đời sau, thế mới là khó

– Phàm kẻ kiêu hùng muốn làm việc lớn, ắp không ngại sinh linh đồ thán. Nếu không biết bỏ đi cái giả dối ngụy quân tử sao mà thành đại nghiệp. “Thiện ác âu chỉ là lời thế nhân, ta vốn không để tâm

– Nghe kiến giải thì cũng có vài phần đạo lý, nhưng thế sự vốn vô thường, nước Việt ta có tích dã tràng không biết ngươi đã nghe qua chưa – Kẻ trí thường tính già hóa non, cuối cùng cũng chỉ là ‘Dã Tràng xe cát’ mà thôi

Về tư tưởng của Hàn Phi ( Hàn Phi Tử )

Tư tưởng chủ yếu của Hàn Phi là thuyết Pháp trị. Không phải ông là người đầu tiên nêu lên học thuyết này mà trước đó Quản Trọng, Thương Ưởng, Thân Bất Hại đã khởi xướng học thuyết này. Tư tưởng của Hàn Phi Tử khác với tư tưởng của Nho giáo (vốn cho rằng để quản lý xã hội thì dùng Nhân trị và Đức trị), ông cho rằng cách tốt nhất để quản lý xã hội là dùng pháp luật: “Pháp luật không hùa theo người sang… Khi đã thi hành pháp luật thì kẻ khôn cũng không từ, kẻ dũng cũng không dám tranh. Trừng trị cái sai không tránh của kẻ đại thần, thưởng cái đúng không bỏ sót của kẻ thất phu”.

Về sự khác biệt của Hàn Phi ( Hàn Phi Tử )

Hàn Phi theo thuyết tính ác của thầy là Tuân Tử một cách triệt để, bảo không gì thân bằng tình cha con, vậy mà có nhiều người cha sinh con trai thì nuôi, sinh con gái thì giết đi, coi cái lợi của mình nặng hơn tình ruột thịt như vậy là con người bẩm sinh vốn đại ác. Do đó ông không bàn đến nhân nghĩa, cũng không trọng lễ như Tuân Tử, mà đề cao phương pháp dùng thế, dùng thuật, dùng luật của pháp gia để trị nước.

Những suy nghĩ cấp tiến của Hàn Phi ( Hàn Phi Tử )

Ông chủ trương cho dân chúng tự do cạnh tranh trong phạm vi kinh tế để nước được mau giàu. Và ông tin rằng theo chính sách độc tài về chính trị, tự do về kinh tế, thì nhà vua chẳng cần làm gì, cứ ngồi ở trên kiểm soát kẻ dưới, là nước sẽ trị. Chủ trương “vô vi nhi trị” đó thực trái hẳn chủ trương của Lão Tử, Trang Tử; chính ra nó là một thứ cực hữu tiến

Nội dung chính của bài viết

Ông Vua có hai cái quyền là thưởng và phạt, Hàn Phi gọi đó là 2 cái cáng mà nhà vua không thể trao cho ai. Cái thế của ông vua là ở đây, ông vua phải thưởng và phạt nghiêm để giữ cái thế của mình. Kiềm mà làm thiên tử thì khống chế được cả thiên hạ. Không phải ông ta hiền mà cái thế của ông ta nặng. Nghiêm mà là kẻ thất phu, thì không thể trị nước, không phải ông ta kém, mà là vì ông ta ở cái thế thấp.

Những điều nói trên đây không phải của riêng Hàn Phi. Sở dĩ Hàn Phi thành vĩ đại ở chỗ, Hàn Phi biết nâng học thuyết Pháp Trị lên cả một hệ tư tưởng.

Nhờ ở chỗ ông có một học vấn Nho Giáo hết sức sâu sắc và học vấn Đạo Giáo rất rõ ràng.

Là học trò lớn nhất của Tôn Tử. Ông tiếp thu lý luận của Tôn Tử.

Bản tính con người là ác.

Hàn Phi lý luận và đề cao cái cao quý của con người

Đối với ông, con người làm theo lợi ích cá nhân bao giờ cũng mưu mô tính toán để mưu cầu cái ích ích kỷ kỷ của mình.

Bề tôi đối với nhà vua cũng là hươu kiếm cỏ, cỏ ở đâu nhiều thì hươu đến nhiều, cho nên, khi xét hành động của ai thì đừng sử dụng đến khái niệm nhân, tín, lễ, nghĩa,… của đạo đức truyền thống mà phải xét ở khía cạnh lợi ích.

Hoàng đế có câu

– Người trên kẻ dưới, một ngày đánh nhau trăm trận.

Người dưới che dấu cái riêng tư của mình để thử bụng người trên.

Người trên thì nắm lấy quyền cân nhắc, để tước bớt quyền lực kẻ dưới.

Cho nên, luận pháp cân nhắc, đo lường là cái quý của nhà vua, còn có bè có đảng, là cái quý của bề tôi. Bề tôi sở dĩ chưa giúp vua, cũng chỉ vì chưa có bè có đảng.

Đối với ông, mọi cái cao quý thiêng liêng đều quy về lợi ích.

Cái lợi ở đâu, thì con người hùa theo ở đó. Người đóng quan tài thì mong người ta chết sớm, người đóng cỗ xe thì mong người ta được sang.

Hoàn cảnh kinh tế tạo ra tư tưởng, chứ tư tưởng không tự nảy sinh. Theo ông, thời bàn cổ có thể lấy đức trị nước là vì thời đó, lợi nhiều, đức lớn, nên có thể, còn bây giờ, lợi ít, người đông thì sự tranh giành, mưu mô trở nên tự nhiên

Luận bình

Hàn Phi ghét những người trị nước không trau dồi làm cho pháp chế sáng rõ mà muốn dùng cái thế của mình để chế ngự bầy tôi; không lo việc làm cho nước giàu, binh mạnh bằng cách tìm người xứng đáng, dùng người hiền trái lại dùng những bọn tham nhũng, dâm loạn, sâu mọt, đặt chúng ở địa vị cao hơn những người có công lao và có thực tài. Hàn Phi cho rằng nhà Nho dùng lời văn làm rối loạn luật pháp, bọn du hiệp dùng võ lực phạm đến điều ngăn cấm, gặp lúc yên ổn thì nhà vua dùng bọn hám danh, gặp lúc nguy cấp thì lại dùng kẻ sĩ mang giáp trụ

 Ông bố già
 Sao nay ngồi yên nhìn
 Thời gian trôi qua rồi
 Chỉ biết lặng lặng tìm theo 

Hai tháng trước, một thanh niên Ấn Độ có tên Raphael Samuel đã đâm đơn kiện cha mẹ ra tòa vì đã… sinh ra anh ta. Raphael tin rằng đó là một sai lầm. Cuộc đời này là một bể khổ, và anh chẳng yêu cầu được sinh ra.

Nếu một lần bạn có nghĩ đến điều này, thì cũng như Samuel, bạn không cô đơn. Tiểu thuyết gia Gustave Flaubert, tác giả cuốn “Bà Bovary”, từng tuyên bố rằng ông sẽ tự nguyền rủa mình nếu trở thành một người cha, vì ông “không muốn truyền thụ lại cho ai gánh nặng và sự ô nhục của việc tồn tại”. Văn hào Fyodor Dostoyevsky thậm chí còn nhìn cuộc đời ảm đạm hơn, khi viết trong tác phẩm bất hủ Anh em nhà Karamazov: “Tôi thà tự sát trong bụng mẹ, để không phải ra ngoài thế giới này”. Triết gia người Đức Arthur Schopenhauer đặc biệt tỏ ra bi quan về chủ đề này: “Liệu một người có nhiều thiện cảm với thế hệ tương lai có để cho chúng gánh lấy gánh nặng của sự tồn tại, hay bằng bất cứ giá nào cũng không chịu trách nhiệm về gánh nặng ấy một cách có chủ tâm?”

Thuyết phản khuyến sinh (anti- natalism), một góc nhỏ của triết học hiện đại, đặt ra một ý tưởng tương tự: Nếu cuộc đời này vốn là bể khổ, thì liệu sự tồn tại có thật sự là hạnh phúc hơn việc chưa bao giờ từng sinh ra? Đây là một vấn đề rất tế nhị, vì quan điểm của nó đi ngược lại xung lực sinh học cơ bản của chúng ta (sinh sản là để duy trì giống nòi, sự tiếp nối), nhưng cũng là điều rất đáng để lưu tâm, vì nó đi đến tận cùng một câu hỏi triết học nhức nhối: Cuộc đời này có đáng sống hay không?

Đời là bể khổ

David Benatar, hiện là Trưởng khoa Triết Đại học Cape Town (Nam Phi) và là một trong những người quan trọng đặt nền móng cho thuyết phản khuyến sinh, cho rằng câu trả lời là KHÔNG. Theo ông, có một sự bất cân xứng nghiêm trọng giữa những điều tốt đẹp so với những thứ xấu xa trong cuộc sống này

Benatar đưa ra một ví dụ:

Khi ông nghĩ về Sao Hỏa, thay vì tiếc nuối rằng hành tinh đó thiếu đi những điều tuyệt vời, ông lại cảm thấy một cách tích cực rằng vì sự sống không tồn tại, nên đấy đơn giản là hành tinh đã thoát được đau khổ.

Bạn hãy tưởng tượng thử mình mua vé xem một bộ phim, bước vào rạp với tâm thế chờ đợi, và sau đó hụt hẫng vì phim dở. Nếu bạn biết trước rằng bộ phim ấy không như bạn kỳ vọng, có lẽ bạn đã không lãng phí thời gian của mình.Bộ não của con người vốn được “thiết kế” để không bao giờ đạt đến hạnh phúc vĩnh cửu. Kinh điển Phật giáo cũng có một câu chuyện mô tả đời sống rất sinh động. Một tử tù vượt ngục và bị đuổi gấp. Trong khi chạy trốn, anh ta rơi xuống vực sâu, nhưng bám được vào một cành cây leo và cứ thế lơ lửng trên vách đá. Cứ nghĩ thế là may, nhưng không hẳn: Có một con chuột đen và một con chuột trắng đang gặm dần cành cây leo mà anh ta đang bám vào. Phía trên, quan quân truy bắt đã đuổi đến nơi. Và dưới đáy vực, rắn độc ngóc đầu chờ.Trong hoàn cảnh tuyệt vọng ấy, tử tù bỗng nhìn thấy một nhánh cây khác trên đầu anh ta. Một bầy ong đang làm tổ trên đó, và tự dưng có mấy giọt mật rơi vào miệng tử tù. Vào đúng khoảnh khắc ấy, mọi nguy khốn của anh ta dường như đi vắng. Chỉ còn lại vị mật ngọt tan trong miệng.

Những giọt mật là ẩn dụ của khoái lạc nhất thời. Hai con chuột đen và trắng tượng trưng cho ngày và đêm, gặm nhấm sinh mệnh của chúng ta từ từ. Ta không thể làm gì trước một kết cục chung nhất là cái chết. Khi vị ngọt qua đi, tử tù sẽ còn xót xa và đau đớn hơn nữa với hoàn cảnh mà anh ta đang phải chịu.Đấy là quan điểm cơ bản của đạo Phật: Bản chất của đời sống là khổ. Không chỉ với nghĩa hẹp là những gì con người nói chung quan niệm là đem đến khổ đau (ví dụ như nỗi đau thể xác, bị hành hạ, bị làm nhục…) mà chỉ một trạng thái rộng hơn, khi con người ta sống với tâm thế chịu đựng (suffering) thực tại, vì chỉ mải chăm chú vào khoái lạc (với ẩn dụ là những giọt mật), từ đó bị đánh lừa và không thể hài lòng với những gì đang có. Không thể chấp nhận được rằng đời sống này là vô thường, luôn thay đổi, và mọi thứ chỉ là tạm thời, cho đến khi ta qua đời.

Những sự thật khắc nghiệt.

Mỗi chúng ta có trung bình 30 nghìn ngày để sống, và đây là một vài sự thật khắc nghiệt mà tất cả sẽ phải đối mặt:

Mọi thứ đều tàn lụi.

Nghe có vẻ hiển nhiên, nhưng bạn hẳn sẽ cảm thấy ngậm ngùi khi ngoái nhìn lại và cảm nhận. Ai cũng già đi. Thêm một ngày là thêm một quãng trên hành trình tới cái chết. Cha mẹ từng dắt bạn chập chững những bước đầu tiên, giờ bạn là người dắt họ. Và sau này bạn và con bạn cũng thế. Những người bạn ấu thơ khi lớn lên sẽ nhạt nhẽo dần, có thể trở nên hoàn toàn xa lạ. Tình yêu đầu thường sẽ tan vỡ, để lại nuối tiếc thậm chí nhiều năm về sau. Và cả bông hoa ngoài hiên kia nữa, một sớm mai còn đẹp là thế, sáng hôm sau đã lụi tàn.Đa số mọi người sẽ làm bạn thất vọng. Một nghiên cứu cho biết có 60% số người được khảo sát đã thú nhận rằng họ từng chia sẻ bí mật của bạn thân cho một bên thứ ba. Điều này quả là đáng thất vọng: Chúng ta hầu như không thể tin tưởng ai tuyệt đối. Đứa con bạn kỳ vọng thường sẽ không như bạn mong muốn, vì nó sẽ sống cuộc đời của nó. Người ta yêu nhất thường không yêu ta. Người bạn tin tưởng nhất có thể phản bội.

Sự vô nghĩa của đời sống.

Khó khăn dường như một điều cơ yếu của đời sống này, nhưng điều đáng sợ hơn cả là tính vô nghĩa của nó, nếu như ta nhìn rộng hơn, vượt qua những định kiến cá nhân, trên cả tình cảm lẫn cuộc sống nhỏ nhoi của ta.Đứa trẻ nào gia nhập hành trình sống cũng bắt đầu với sự ngây thơ, rồi lớn lên và vật lộn với những lo toan chung rất đời, như là tiền bạc, địa vị, các mối quan hệ, nỗ lực, những nỗi thất vọng. Như ta đã từng. Nhưng rồi có ý nghĩa gì không? Tất cả những gì ta làm được, tất cả những buồn vui của ta, những người ta hoặc yêu thương hoặc căm ghét, rồi một ngày cũng phải “để gió cuốn đi”, như Bod Dylan đã hát.Sự cô độc của kiếp người. Bạn phải chấp nhận rằng tri kỷ có lẽ với đa số chỉ là khái niệm trong văn chương hoặc điện ảnh, còn lại cơ bản là chúng ta không thể hiểu được nhau. Dù đôi khi ta bất chợt thấy mình đồng cảm với ai đó, nhưng chừng đấy không đủ để mỗi cá nhân bớt cô độc khi đêm xuống, với cuộc đời rất cá biệt, những tình cảm sâu kín chưa từng bắt gặp ở bất cứ đâu.

Bạn sẽ không bao giờ hài lòng.

Trong cuốn sách nổi tiếng Homo Sapiens (Lược sử loài người), Giáo sư người Israel Yuval Noah Harari đã nói về cơ chế não bộ được di truyền qua hàng triệu năm giải thích vì sao chúng ta sẽ không bao giờ hạnh phúc.Cách đây hàng triệu năm, con người chỉ mong có đủ ăn, và bớt bệnh tật. Sau hai cuộc cách mạng nông nghiệp và công nghiệp, con người đã giải quyết được những vấn đề cơ bản này, nhưng thế là không đủ. Thế kỷ 21 là thế kỷ của tham vọng chinh phục thiên nhiên, và cố đạt đến sự bất tử. Tức là đủ ăn và tuổi thọ cao là chưa đủ. Con người còn muốn quyền lực của thánh thần. Sự không thỏa mãn ấy là đặc trưng hình thành qua tiến hóa, biến con người thành giống loài thống trị trái đất.Khi chưa có tiền, bạn sẽ nghĩ tiền là hạnh phúc. Người có tiền nhưng không có sức khỏe chỉ mong rằng mình không còn phải nằm giường bệnh. Người không có tình yêu chỉ nghĩ được rằng người mình yêu mến là tất cả. Chúng ta luôn hy vọng, và đạt được thì lại bắt đầu thất vọng. Cơ chế của não bộ là như thế: Con người sẽ không bao giờ được hạnh phúc vĩnh cửu. Đấy là động lực sống của chúng ta, và cũng là nỗi đau khổ đẹp đẽ của chúng ta.

Nếu ta đã “nhỡ” phải sống?

Alain de Botton, một triết gia, nhà văn người Anh nổi tiếng với cuốn best seller “Sự an ủi của triết học”, đã từng viết về một trạng thái tâm lý xuất hiện khi con người ta suy nghĩ về bản chất khổ của đời sống trong bài luận có tên “Ngợi ca nỗi chạnh lòng”: “Chạnh lòng không phải là một cơn thịnh nộ hay cay đắng, mà là một dạng nỗi buồn cao quý xuất hiện khi chúng ta ngộ ra rằng đau khổ và thất vọng là trung tâm của trải nghiệm đời người. Nó không phải là một chứng rối loạn cần chữa trị; nó là sự thừa nhận dịu dàng, bình tĩnh, vô tư về bao nhiêu đau đớn mà chúng ta chắc chắn sẽ phải trải qua”.Karl Pillemer, Giáo sư ngành Phát triển con người của Đại học Cornell, đã tiến hành thí nghiệm trên 1.200 người từ 70-100 tuổi và rút ra một kết luận: “Trong lĩnh vực lão khoa, có một lý thuyết gọi là “lựa chọn cảm xúc xã hội”.Thứ họ tranh luận là điều phân biệt những người từ 70 tuổi trở lên so với những người trẻ hơn chính là cảm giác hạn chế về thời gian. Bạn thực sự nhận thức được rằng những ngày mình còn trên đời đang được đếm ngược. Thay vì chán nản, mọi người bắt đầu đưa ra các lựa chọn tốt hơn”.

Việc đặt câu hỏi rằng liệu được sinh ra trên đời này có đáng hay không không có nghĩa là coi thường các sinh linh và hạ thấp giá trị của đời sống, mà là để chúng ta có thể một lần suy ngẫm đến giá trị của sự tồn tại này, thông qua một lăng kính trái ngược. Điều đó có thể làm ta trở nên tốt hơn, một khi ta có thể thừa nhận “dịu dàng, bình tĩnh, vô tư” sự thật khắc nghiệt là mình đã được sinh ra, và không còn cách nào khác là phải chọn lựa một cách sống.Và một lúc nào đó, cảm thấy hơi chạnh lòng vì những người đã gia nhập cuộc sống này cùng với ta, bất chấp địa vị, giàu nghèo, danh vọng, đều có một nỗi khổ chung vắt vẻo trên cây đời, trên cùng một con đường đến bên kia thế giới.

Đấy có lẽ là một nỗi buồn đẹp đẽ, đẹp hơn cả việc chưa từng được sinh ra.